Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα, στην Ελλάδα η «πράσινη» και η ψηφιακή μετάβαση του αγροτικού τομέα βρίσκονται σε εμβρυακό στάδιο, κυρίως εξαιτίας της ελλιπούς ενημέρωσης και της απουσίας μηχανισμών στήριξης για την υιοθέτηση σύγχρονων «εργαλείων».
Άρθρο του καθηγητή κ. Παναγιώτη Τριβέλλα, διευθυντή του Εργαστηρίου Οργανωσιακής Καινοτομίας και Συστημάτων Διοίκησης (ORIMAS Lab) και αντιπροέδρου του τμήματος Διοίκησης Γεωργικών Επιχειρήσεων & Συστημάτων Εφοδιασμού (ΔΙΓΕΣΕ) στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (έντυπο τεύχος Ιουλίου – Αυγούστου 2022).
Η πανδημία προκάλεσε τις σημαντικότερες διαταραχές των τελευταίων δεκαετιών στις παγκόσμιες εφοδιαστικές αλυσίδες. Οι επιχειρήσεις στην Ελλάδα ωστόσο επέδειξαν, εν μέρει, ικανότητα διαχείρισης των αδυναμιών της εφοδιαστικής αλυσίδας, με υψηλή αποτελεσματικότητα σε συγκεκριμένους κλάδους όπως είναι αυτός των τροφίμων (ΣΕΒ, 2021). Σε διεθνές επίπεδο, η υγειονομική κρίση έδωσε ώθηση στην ανάπτυξη στρατηγικών για τη βελτίωση της ευελιξίας και της ανθεκτικότητας της εφοδιαστικής. Βασικά χαρακτηριστικά των στρατηγικών αυτών είναι η αύξηση των αποθεμάτων (και όχι των προμηθευτών), καθώς επίσης η δημιουργία βραχύτερων εφοδιαστικών αλυσίδων (McKinsey, 2021).
Ακολούθησε η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, η οποία προκάλεσε τη μεγαλύτερη ανθρωπιστική κρίση μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, με σημαντικές επιπτώσεις στους κρίσιμους κλάδους της γεωργίας, της ενέργειας και των τροφίμων. Οι αλλεπάλληλες και συνεχιζόμενες κρίσεις έχουν οδηγήσει στην εξάλειψη των κερδών ενός εξαμήνου (ή ακόμη περισσότερο) σε πολλούς επιχειρηματικούς κλάδους (McKinsey, 2022).
Η προσαρμογή στην 4η Βιομηχανική Επανάσταση (Industry 4.0, Agriculture 4.0) αποτελεί σημαντικό παράγοντα ανταγωνιστικότητας· όμως στην Ελλάδα παρατηρείται σημαντική υστέρηση στον ψηφιακό μετασχηματισμό των αλυσίδων εφοδιασμού (ΣΕΒ, 2021). Για παράδειγμα, αν η παραδοσιακή γραμμική διαχείριση των δικτύων εφοδιασμού στον αγροδιατροφικό τομέα μετασχηματιστεί σε ένα δυναμικό και ευέλικτο μοντέλο, όπου όλοι οι εμπλεκόμενοι θα ανταλλάσσουν και θα έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες σε πραγματικό χρόνο, ενισχύοντας την ορατότητα (visibility) και την ιχνηλασιμότητα (traceability), θα διασφαλιστούν κρίσιμα χαρακτηριστικά όπως είναι η ασφάλεια, η γεωγραφική προέλευση, το περιβαλλοντικό αποτύπωμα και η ποιότητα.
Δυστυχώς, η Ελλάδα εμφανίζει περιορισμένη ικανότητα καινοτομίας (20ή θέση στην ένταση καινοτομίας [EIS-RIS 2021]), καθώς η πλειονότητα των επιχειρήσεων συχνά εστιάζει σε πεπαλαιωμένα συστήματα περιορισμένων δυνατοτήτων, με αποτέλεσμα η ψηφιακή τους ωριμότητα να παραμένει σε χαμηλό επίπεδο (24η θέση), όπως και η διείσδυση των ψηφιακών τεχνολογιών (21η θέση – Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Data Dashboard).
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θέσπισε τη στρατηγική «από το αγρόκτημα στο πιάτο» (Farm2Fork, 20/5/20) στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, για ένα δίκαιο, υγιές και φιλικό προς το περιβάλλον σύστημα τροφίμων, το οποίο θα διασφαλίζει την ανθεκτικότητα του εφοδιασμού στην Ευρώπη και σε ολόκληρο τον κόσμο, ενώ θα περιορίζει τη σπατάλη των τροφίμων (ΕΕΣ, 2016).
Μεταξύ άλλων, στη στρατηγική Farm2Fork περιλαμβάνεται η μείωση κατά το ήμισυ της χρήσης χημικών φυτοφαρμάκων, με στόχο τη διασφάλιση της βιοποικιλότητας και τη δημιουργία πιο βιώσιμων συστημάτων τροφίμων έως το 2030. Στο επίκεντρο της Farm2Fork βρίσκεται η καινοτομία, όπως είναι για παράδειγμα η σύγχρονη βιοτεχνολογία, η οποία μπορεί να συμβάλει στην ενίσχυση της βιωσιμότητας των αγροδιατροφικών συστημάτων στο μέλλον (ΕΕ, 29/4/22). Η Ε.Ε. προτείνει ένα νομικό πλαίσιο βιώσιμων συστημάτων τροφίμων (framework for sustainable food systems [FSFS]) και –μαθαίνοντας από την πανδημία– διαμορφώνει ένα σχέδιο έκτακτης ανάγκης για τη διασφάλιση του εφοδιασμού τροφίμων και της επισιτιστικής σταθερότητας σε περιόδους κρίσεων (ΕΕ, 12/11/21).
Η αυξανόμενη αβεβαιότητα, καθώς και η αστάθεια των τιμών και της προσφοράς, επηρεάζουν την παραγωγική ικανότητα και τη διανομή μέσω της αλυσίδας εφοδιασμού τροφίμων. Επιπλέον, καιρικά φαινόμενα που συνδέονται με την κλιματική αλλαγή και άλλοι κίνδυνοι μπορεί επίσης να απειλήσουν τη λειτουργία της αλυσίδας εφοδιασμού τροφίμων.
Τέτοιοι είναι για παράδειγμα οι κίνδυνοι που σχετίζονται με τη δημόσια υγεία, την τεχνολογία, τη μετανάστευση, τις γεωπολιτικές μεταβολές και με τα βιομηχανικά ή άλλα ατυχήματα που επηρεάζουν τη διαθεσιμότητα και το κόστος των βασικών εισροών (λιπασμάτων, ενέργειας κλπ.), καθώς επίσης τους συντελεστές παραγωγής, όπως είναι η εργασία στον τομέα των τροφίμων ή στον τομέα των μεταφορών.
Οι πρόσφατες κρίσεις κατέδειξαν ότι χρειάζεται να ενισχυθεί ο συντονισμός και να βελτιωθεί ο σχεδιασμός έκτακτης ανάγκης, ώστε να υπάρχει επαρκής προετοιμασία για την αντιμετώπιση κινδύνων που ενδέχεται να απειλήσουν τον εφοδιασμό τροφίμων και την επισιτιστική ασφάλεια της Ε.Ε.
Πρόσφατη έρευνα του ΑΠΘ και της Kάπα Research (2022) επιβεβαίωσε ότι ο αγροτικός τομέας βρίσκεται σε εμβρυακό στάδιο αναφορικά με την πράσινη και την ψηφιακή μετάβαση, με σημαντικότερα εμπόδια την έλλειψη συμβουλευτικής και μηχανισμών υποστήριξης για την υιοθέτηση ψηφιακών εργαλείων και την ανάπτυξη της καινοτομίας.
Οικοσυστήματα ανοιχτής καινοτομίας
Ως απάντηση στις σύγχρονες κρίσεις και προκλήσεις, τα «ζωντανά εργαστήρια» (living labs [LLs]) ενισχύουν την καινοτομία και την υιοθέτηση βιώσιμων πρακτικών με την ενεργή συμμετοχή των αγροτών και όλων των εταίρων της εφοδιαστικής αλυσίδας, ενώ συμβάλλουν στην επίλυση προβλημάτων σε τοπικό ή περιφερειακό επίπεδο, λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες των αγροδιατροφικών συστημάτων και του φυσικού περιβάλλοντος.
Σύμφωνα με το ευρωπαϊκό δίκτυο ENoLL (European Network of Living Labs), τα LLs ορίζονται ως οικοσυστήματα ανοιχτής καινοτομίας τα οποία εστιάζουν στο χρήστη και βασίζονται σε μια προσέγγιση συστηματικής συνδημιουργίας με τον ίδιο, ολοκληρώνοντας διεργασίες έρευνας και καινοτομίας σε πραγματικές κοινότητες και πλαίσια.
Ουσιαστικά, τα LLs τοποθετούν το χρήστη στο κέντρο της καινοτομίας και επιδεικνύουν την ικανότητα να διαμορφώνουν καλύτερα τις ευκαιρίες που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες και οι σύγχρονες λύσεις για συγκεκριμένες ανάγκες, οι οποίες λύσεις εμπνέονται από το πλαίσιο, την κουλτούρα και τη δημιουργικότητα κάθε περιοχής.
Ειδικότερα, τα LLs συνθέτουν τέσσερις βασικές λειτουργίες οι οποίες εξελίσσονται συνεχώς και είναι:
α) Η συνδημιουργία (συνσχεδιασμός από χρήστες και παραγωγούς).
β) Η διερεύνηση (ανακάλυψη αναδυόμενων χρήσεων, συμπεριφορών και ευκαιριών στην αγορά).
γ) Ο πειραματισμός (εφαρμογή πραγματικών σεναρίων στις κοινότητες χρηστών).
δ) Η αξιολόγηση (εννοιών, προϊόντων και υπηρεσιών, σύμφωνα με κοινωνικά, εργονομικά, γνωστικά, τεχνικά και οικονομικά κριτήρια).
Στο πλαίσιο του έργου «SmartBIC»*, δημιουργείται ένα Agro-Living Lab (ALL) με 10 ερευνητικούς τομείς, στις εγκαταστάσεις του Τμήματος Διοίκησης Γεωργικών Επιχειρήσεων & Συστημάτων Εφοδιασμού (ΔI.Γ.Ε.Σ.Ε.) του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών στη Θήβα.
Το τμήμα αυτό θα αποτελέσει διεπιστημονικό και πολυπολιτισμικό πυρήνα που θα παρέχει στους χρήστες του πρόσβαση σε τεχνολογικές υποδομές και σε καινοτομικά συστήματα και υπηρεσίες, επιτρέποντάς τους να συνεργάζονται και να συνδημιουργούν με γνώμονα τις δικές τους ανάγκες αλλά και της τοπικής κοινότητας.
Η αναπτυσσόμενη ερευνητική υποδομή στοχεύει να συγκεντρώσει ανθρώπους διαφορετικών ειδικοτήτων για την επίτευξη του καλύτερου αποτελέσματος, και να εισαγάγει μια νέα προοπτική στην έρευνα, με την ολιστική συμμετοχή των ενδιαφερόμενων μερών στον αγροδιατροφικό τομέα (όπως είναι ερευνητές, σύμβουλοι, αγροτικές επιχειρήσεις, συνεταιρισμοί, αγρότες, υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής, τοπική αυτοδιοίκηση, επιχειρηματική κοινότητα και καταναλωτές).
ΠΑΡΑΠΟΜΠΗ
*SmartBIC: «Ευφυής γεωργία και κυκλική βιοοικονομία» (MIS5047106), «Ενίσχυση των υποδομών έρευνας και καινοτομίας». Συγχρηματοδοτείται από την Ελλάδα και το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Ανταγωνιστικότητα, Επιχειρηματικότητα και Καινοτομία» (ΕΣΠΑ 2014-2020).
