Η παρούσα διεθνής οικονομική συγκυρία καταδεικνύει το μέγεθος της επίδρασης των γεωπολιτικών εντάσεων στην παγκόσμια οικονομία.
Άρθρο του κ. Εμμανουήλ Βλαχογιάννη, α’ αντιπροέδρου του Εμπορικού & Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης (έντυπο τεύχος Μαρτίου 2024).
Οι δύο πόλεμοι που βρίσκονται, στην παρούσα φάση, σε πλήρη εξέλιξη, έχουν ήδη προκαλέσει αλυσιδωτές αντιδράσεις στις παγκόσμιες αγορές τροφίμων και ενέργειας και διαταράσσουν τις εφοδιαστικές αλυσίδες, ενώ συμβάλλουν στην αναζωπύρωση των πληθωριστικών πιέσεων και στην πρόκληση υφεσιακών φαινομένων. Προφανώς, κάθε απόπειρα αποσύνδεσης των δυσμενών οικονομικών φαινομένων, της ύφεσης και του πληθωρισμού από την τρέχουσα γεωπολιτική συγκυρία, συνιστά μια αδικαιολόγητα αφελή προσέγγιση.
Υπάρχει κάποια μονιμότερη σύνδεση μεταξύ γεωπολιτικής και διεθνούς ή παγκόσμιας οικονομίας; Είναι η γεωγραφία που προσδιορίζει τη θέση κάθε χώρας στο διεθνές στερέωμα και που συνιστά μια σχεδόν αμετάβλητη παράμετρο, έναν ισχυρό καθοριστικό παράγοντα στη διαμόρφωση των στρατηγικών των χωρών ο οποίος επηρεάζει συστηματικά, κατά τρόπο ιδιαίτερα επιδραστικό, τις οικονομικές επιλογές των επιχειρήσεων και των νοικοκυριών στις παραπάνω χώρες; Κατά την άποψή μου, απερίφραστα ναι. Η γεωπολιτική συνιστά έναν επιστημονικό κλάδο που επιχειρεί να αναλύσει τα φαινόμενα αυτά και να διατυπώσει θεωρητικές κατασκευές που διευκολύνουν την κατανόησή τους.
Καταρχήν, οι παίκτες σε αυτό το «σειριακό παίγνιο» με το οποίο μπορεί να περιγραφεί λίαν ικανοποιητικά η διεθνής σκηνή και τα δρώμενα επ’ αυτής, είναι τα έθνη-κράτη. Για τον προσδιορισμό της έννοιας του έθνους, είναι χρήσιμο να ανατρέξουμε στο Γάλλο στοχαστή του εθνικισμού Maurice Barres, αποβάλλοντας ωστόσο τις υπερβολικές προεκτάσεις της σκέψης του, οι οποίες οδηγούν σε μυθολογίες.
Γι’ αυτόν, το έθνος συνίσταται από «το έδαφος και τους νεκρούς» (le sol et les morts, στα γαλλικά). Η προσέγγιση αυτή ταιριάζει με τις επισημάνσεις διαφόρων μαθηματικών υποδειγμάτων, όπως αυτά αναπτύσσονται τις τελευταίες δεκαετίες και τα οποία προτάσσουν την αλληλουχία των λαμβανόμενων αποφάσεων σε κάθε επίπεδο, από τους υφιστάμενους περιορισμούς (le sol, δηλαδή το έδαφος) και τις προηγούμενες δράσεις (les morts, δηλαδή τους νεκρούς). Το συμπέρασμα από αυτή τη σύντομη και προφανώς ελλιπή περιγραφή είναι ότι τα κράτη, ως βραχίονες των εθνών, δρουν υπό τη δεσμευτική συνθήκη της γεωγραφίας.
Με δεδομένη και αναλλοίωτη ουσιαστικά τη γεωγραφία, έχουν διατυπωθεί δύο σχολές σκέψης για τη γεωπολιτική ανάλυση. Ο Alfred Mahan εστίασε στην υπεροχή των ναυτικών δυνάμεων για την κατανόηση της διαμόρφωσης του κόσμου και ειδικότερα της πολιτικής και της οικονομίας. Συνηγορεί στην προσέγγισή του η διαπίστωση ότι περίπου το 90% του διεθνούς εμπορίου μεγάλων αποστάσεων διεξάγεται διά θαλάσσης, ενώ το μεγαλύτερο μέρος του οικονομικά εύπορου πληθυσμού παγκοσμίως κατοικεί σε παράκτιες περιοχές ή τουλάχιστον σε περιοχές που βρίσκονται σε μικρή απόσταση από ακτές.
Σε αντίθεση, ο Helford Mackinder εστίασε στις χερσαίες δυνάμεις, υποστηρίζοντας ότι η πολιτική δύναμη που ελέγχει αποτελεσματικά το κέντρο της Ευρασίας μπορεί να δεσπόσει στον κόσμο. Στην προσέγγισή του συνηγορεί η διαπίστωση ότι το μεγαλύτερο μέρος των φυσικών πόρων που είναι αξιοποιήσιμοι, βρίσκονται επί ή υπό το έδαφος των συμπαγών χερσαίων χωρών.
Το σειριακό παίγνιο
Ο Nicholas Spykman διατύπωσε μια προσέγγιση που αντιλαμβάνεται τα διεθνή δρώμενα ως σειριακό παίγνιο για τον έλεγχο των παράκτιων περιοχών της Ευρασίας (του Rimland, όπως τις αποκαλεί), ως χώρων επαφής μεταξύ των χερσαίων δυνάμεων (του Heartland, όπως τις αποκαλεί) και των ναυτικών δυνάμεων των Offshore Islands. Η προσέγγιση αυτή δείχνει να αποτελεί ένα στέρεο υπόβαθρο για την κατανόηση των διεθνών συγκρούσεων και της παγκόσμιας οικονομίας. Βέβαια, προφανώς υπεισέρχονται κι άλλοι παράγοντες (όπως είναι η δημογραφία και η τεχνολογία, καθώς και οι κοινωνικές και οι οικονομικές συνθήκες), εάν επιθυμεί κανείς να προχωρήσει σε λεπτομερέστερη απεικόνιση και κατανόηση των διεθνών δρώμενων.
Επειδή η προσέγγιση του Spykman μας προσφέρει ένα κατάλληλο υπόβαθρο, θα επιχειρήσω να την αξιοποιήσω για να κατανοήσουμε καλύτερα τη σημερινή συγκυρία. Η Κίνα είναι η έως τώρα ανερχόμενη οικονομική δύναμη στον κόσμο, που όμως, είναι πιθανόν, να υποσκελιστεί ως προς τη δυναμική αυτή, από την Ινδία. Ως μια χώρα στιγματισμένη από την ιστορία των εμφύλιων διενέξεων, η Κίνα εύλογα προσπαθεί να εξεύρει μια ισορροπία. Χαρακτηρίζεται από την έντονη οικονομική ανάπτυξη των παράκτιων περιοχών (του Rimland) και τη σημαντική υστέρηση της ενδοχώρας (του Heartland).
Η στρατηγική του Δρόμου του Μεταξιού (One Belt One Road) έχει ως εκπεφρασμένο στόχο της την ανάπτυξη εναλλακτικών διαδρομών του εμπορίου διά ξηράς, από τις ανατολικές της ακτές προς την Ευρώπη, για να προσελκυσθούν επενδύσεις στην αχανή ενδοχώρα της και να εξισορροπηθεί η επικίνδυνη διαφοροποίηση μεταξύ του Rimland και του Heartland.
Η στρατηγική αυτή, προσώρας, δεν έχει αποδώσει τα αναμενόμενα, μολονότι έχει συμπληρωθεί από τις ναυτικές οδούς, όπου όμως τα δύο πιο εμβληματικά έργα, τα λιμάνια του Gwadar στο Πακιστάν και της Hambantota στη Σρι Λάνκα, υπολείπονται αισθητά των αρχικών προσδοκιών.
Ρωσία και Ιράν
Η κατ’ εξοχήν δύναμη του Heartland, η Ρωσία, διαισθάνεται ότι χάνεται μια σημαντική ευκαιρία για τη βελτίωση της διεθνούς θέσης της ως γέφυρας εμπορίου μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Επιδιώκει, για το λόγο αυτό, την προώθησή της στο Rimland. Διαισθάνεται επίσης τις δυσμενείς οικονομικές συνέπειες από την επιχειρούμενη απεξάρτηση της Δύσης από τα ορυκτά καύσιμα, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο, κάτι που ενισχύει τις προσπάθειές της για προώθηση στο Rimland.
Συγκυριακά, η δύναμη του Heartland στην Ασία, το Ιράν, έχει κάθε ενδιαφέρον να συμμαχήσει, προς το παρόν και για άγνωστο διάστημα, με τη Ρωσία, παραμερίζοντας τις όποιες διαφορές που μπορεί να έχει με αυτή. Ιδού λοιπόν ένα συστημικό υπόβαθρο ικανό να ερμηνεύσει ορισμένες κύριες παραμέτρους των δύο σε εξέλιξη πολέμων στην Ουκρανία και στη Μέση Ανατολή, με την απόληξη στην Ερυθρά Θάλασσα.
Ο διάδρομος της Ερυθράς θάλασσας, από τον κόλπο του Άντεν μέχρι τη διώρυγα του Σουέζ, είναι ζωτικής σημασίας για το εμπόριο της Μεσογείου και ειδικότερα της ανατολικής. Είναι το σημείο όπου κορυφώνεται την περίοδο αυτή η διαμάχη για τον έλεγχο του Rimland. Για τη χώρα μας, που έχει ζωτικά συμφέροντα στη διεθνή ναυτιλία και που η γεωπολιτική και οικονομική σημασία των λιμανιών της εξαρτάται τα μέγιστα από την απρόσκοπτη διέλευση των εμπορικών πλοίων από την Ερυθρά Θάλασσα, η τοποθέτησή της στο πλευρό των ναυτικών δυνάμεων είναι προφανώς, από τα πράγματα, επιβεβλημένη.
Στις μελλοντικές εξελίξεις θα πρέπει να προστεθεί η διαφαινόμενη δημογραφική εκτόξευση της Αφρικής, αλλά και η πιθανή διάνοιξη των λεγόμενων αρκτικών διαδρομών, του βορειοανατολικού περάσματος κατά μήκος των ακτών της Σιβηρίας και του βορειοδυτικού, κατά μήκος των ακτών του Καναδά. Και στις δύο περιπτώσεις, ο Βερίγγειος Πορθμός μεταξύ Αλάσκας και Σιβηρίας θα αποτελέσει τη βασική αιτία για μελλοντικές γεωπολιτικές συγκρούσεις.
